Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Οι γλωσσικές επιλογές και τα εκφραστικά μέσα είναι ζωτικής σημασίας για την αποτελεσματική επικοινωνία και την έκφραση των σκέψεων και των συναισθημάτων μας. Κάθε λέξη, φράση ή γραμματικός κανόνας που επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο ο παραλήπτης αντιλαμβάνεται το μήνυμά μας. Επιπλέον, τα εκφραστικά μέσα, όπως η εντονολογία, η προφορά ή η χρήση μιας μεταφοράς, μπορούν να προσδώσουν βάθος και να εμπλουτίσουν την έκφρασή μας, καθιστώντας την πιο δυναμική και συναισθηματικά φορτισμένη. Είναι λοιπόν απαραίτητο να κατανοούμε και να χρησιμοποιούμε σωστά αυτά τα εργαλεία, ώστε να μεταδίδουμε τα μηνύματά μας με σαφήνεια και ακρίβεια.

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Οι γλωσσικές επιλογές του/της συγγραφέα αφορούν:

1. Τις γλωσσικές ποικιλίες: γλωσσική ιδιοτυπία, ιδίωμα ή διάλεκτο του ομιλητή ή συγγραφέα, γεωγραφικές, κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες, οπτικές της γλώσσας.

Σε μια γλωσσική κοινότητα, διαφορετικές ομάδες ομιλητών χρησιμοποιούν διαφορετικές γλωσσικές ποικιλίες/διαλέκτους που τα κοινά χαρακτηριστικά τους τις διακρίνουν από άλλες ποικιλίες/διαλέκτους της ίδιας γλώσσας. Οι ποικιλίες αυτές με κριτήρια τη γεωγραφική καταγωγή του ομιλητή και την κοινωνική/γλωσσική συμπεριφορά του διακρίνονται αντίστοιχα σε γεωγραφικές ποικιλίες/διαλέκτους (οριζόντια κατάταξη) και σε κοινωνικές ποικιλίες/διαλέκτους (κάθετη κατάταξη). Σ’ αυτές πάλι τις κοινωνικές ποικιλίες εντάσσονται, εκτός από τα άλλα, τα ποικίλα είδη των κειμένων και οι ειδικές γλώσσες. Όλες μαζί οι ποικιλίες συναποτελούν και τροφοδοτούν την εθνική μας γλώσσα.

Αξίζει να προσεχθεί πως διαφοροποιήσεις που σχετίζονται με το ιδίωμα ή τη διάλεκτο, όπως και τις γεωγραφικές ή κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες είναι πιθανότερο να εντοπιστούν πλέον σε λογοτεχνικά κείμενα, εφόσον στα μη λογοτεχνικά κείμενα και, κυρίως, στους κειμενικούς τύπους που αξιοποιούνται στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας, κυριαρχεί η κοινή -ενιαία- μορφή της νεοελληνικής γλώσσας.

– Ιδίωμα ή διάλεκτος του ομιλητή-συγγραφέα, γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες:

Με τον όρο διάλεκτος οι γλωσσολόγοι χαρακτηρίζουν τη γεωγραφική διαφοροποίηση ευρύτερων περιοχών, ιδίως αυτήν που εμφανίζει έντονες αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα σε όλα τα επίπεδα (προφορά, γραμματικοσυνταντική δομή, λεξιλόγιο) και σε βαθμό που οι ομιλητές της διαλέκτου να μην είναι εύκολα κατανοητοί από τους ομιλητές της κοινής γλώσσας. Άρα ο όρος διάλεκτος είναι υπερκείμενη διάκριση. Αντίθετα, ο όρος ιδίωμα δηλώνει μικρότερη γλωσσική διαφοροποίηση, που δεν εμποδίζει την κατανόηση από τους ομιλητές της κοινής. Μια διάλεκτος μπορεί να έχει περισσότερα από ένα ιδιώματα.

Παράδειγμα 

Τα ιδιώματα (και τις διαλέκτους) τα ονομάζουμε από τις περιοχές στις οποίες συνηθίζονται: α) βόρεια (θρακιώτικα, μακεδονικά, ηπειρώτικα, θεσσαλικά, στερεοελλαδίτικα κτλ.) και νότια (πελοποννησιακά, κρητικά κτλ.) και β) ανατολικά (κυπριακά, χιώτικα, ποντιακά, καππαδοκικά κτλ.) και δυτικά (κατωιταλικά, εφτανησιώτικα, κρητοκυκλαδικά). Από αυτά τα ποντιακά, τα καππαδοκικά, τα τσακώνικα και τα κατωιταλικά θεωρούνται από πολλούς διάλεκτοι. Όλα μαζί, ιδιώματα και διάλεκτοι, αποτελούν τη Νεοελληνική γλώσσα.

Ως ιδιόλεκτος χαρακτηρίζεται από τους γλωσσολόγους, ο τρόπος (γνώση και πράξη) με τον οποίο χρησιμοποιεί ο καθένας τη γλώσσα.

Ιδιωματισμός είναι κάθε γλωσσικό στοιχείο (φωνητικό, γραμματικό, συντακτικό, λεξιλογικό) που αναφέρεται σε γλωσσικό ιδίωμα ή διάλεκτο της Ελληνικής∙ π.χ. «με δίνει» (συντακτικός ιδιωματισμός των βορείων ιδιωμάτων της Ελληνικής) αντί του κοινού «μου δίνει».

Ιδιωτισμός είναι κάθε λεξιλογική φράση της κοινής Ελληνικής, που αποτελεί ιδιαίτερη έκφραση με μεταφορική συνήθως σημασία∙ π.χ. το ‘βαλε στα πόδια, τα τσουγκρίσαμε, τρώει ξύλο κ.τ.ό.

– Γλωσσική ιδιοτυπία:

Ο ιδιαίτερος τρόπος σκέψης του κάθε ατόμου διαμορφώνει συχνά κι έναν προσωπικό τρόπο γλωσσικής έκφρασης (ιδιόλεκτος). Η ιδιοτυπία αυτή είναι συνηθέστερα εμφανής στα λογοτεχνικά κείμενα, χάρη στη μεγαλύτερη ελευθερία που διασφαλίζει ο λογοτεχνικός λόγος στους δημιουργούς, αλλά και λόγω της επιδίωξης του δημιουργού να διαμορφώσει τη δική του ξεχωριστή λογοτεχνική «φωνή». Ενδέχεται, εντούτοις, να παρατηρηθούν γλωσσικές ιδιοτυπίες ακόμη και σε μη λογοτεχνικά κείμενα, χωρίς, ωστόσο, να είναι εξίσου εμφανείς ή εύκολα διακριτές, όπως στα λογοτεχνικά κείμενα.

– Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες:

Η γλώσσα είναι πολύμορφη και πολύπλοκη, όπως (πολύμορφη και πολύπλοκη) είναι και η γλωσσική κοινότητα που τη χρησιμοποιεί. Άλλωστε η γλώσσα είναι κοινωνικό προϊόν. Γι’ αυτό και είναι τόσο πολυκύμαντη, όσο και η κοινωνία από την οποία αναδύεται και την οποία εκφράζει και υπηρετεί. Αυτά σημαίνουν ότι η γλωσσική κοινότητα δε χαρακτηρίζεται από γλωσσική ομοιομορφία/ομοιογένεια, δεν αποτελεί δηλαδή ένα σύνολο ομιλητών οι οποίοι χρησιμοποιούν παντού και πάντοτε τους ίδιους γλωσσικούς τρόπους. Αντίθετα μάλιστα χαρακτηρίζεται από μια πολυμορφία/ετερογένεια γλωσσικής συμπεριφοράς, η οποία όμως δεν τη διασπά ούτε και την υποβαθμίζει. Μια προσεκτικότερη εξέταση θα μας έπειθε ότι χάρη σ’ αυτήν (την ετερογένεια) η γλώσσα υπάρχει και λειτουργεί. Είναι επομένως η γλώσσα συνισταμένη πολλών και ποικίλων συνιστωσών.

Οι κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες κάνουν πάντοτε αισθητή την παρουσία τους στη γλωσσική κοινότητα και υφαίνουν τις ποικίλες μορφές της ζωής της που δεν είναι άσχετες με τους ποικίλους παράγοντες που τις δημιουργούν: ηλικία, μόρφωση, κοινωνική τάξη, φύλο, ιδεολογία, επάγγελμα, καταγωγή, περίσταση, πλήθος παράγοντες που συνθέτουν την ποικιλώνυμη κοινοτική ζωή και που ανακλώνται στις διάφορες γλωσσικές χρήσεις των μελών της.

– Οπτικές της γλώσσας:

Η γλώσσα καλύπτει και αποκαλύπτει τον προσωπικό τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συνηθίζουν να βιώνουν, να εννοούν και να αξιολογούν πράγματα, γεγονότα και καταστάσεις. Έτσι συσκοτίζεται η αλήθεια.

Γιατί οι άνθρωποι:

α) ονομάζουν/χαρακτηρίζουν με διαφορετικές λέξεις τα ίδια πράγματα. Η αφαίρεση π.χ. της ζωής του αντιπάλου με φονικό σε βεντέτα είναι: απώλεια, προσβολή και θρήνος για την οικογένεια που χάνει τον άνθρωπό της· επιτυχία και «(γ)δικιωμός» για την οικογένεια που δολοφονεί· έγκλημα για τις αστυνομικές αρχές. Η γλώσσα πάντως τις υπηρετεί και τις τρεις αυτές καταστάσεις.

Έτσι: i. η μάνα του νεκρού θα θρηνήσει το γιο της: «Εχάθη· ο κάλλιος του σπιτιού κι ο πρωτονοικοκύρης»

1. ii. η άλλη μάνα θα κρατήσει ίσως το γιο της το φονιά στην αγκαλιά της για να του πει:

«Καλά ’κανες. Πήγε σαν το σκυλί στ’ αμπέλι. Πήρες πίσω το αίμα του πατέρα σου και την τιμή μας»

iii. και η αστυνομία θα δηλώσει εντελώς ουδέτερα στο δελτίο της:

«Δολοφονήθηκε σήμερα, 25 Ιουνίου 202…, ημέρα Τρίτη, ώρα 5.30΄ μ.μ. στη θέση… του Ταΰγετου ο Α. Κ., είκοσι πέντε ετών, από τον Π. Ρ., είκοσι ετών. Ο δολοφόνος έχει συλληφθεί. Ανάμεσα στο θύμα και στο δράστη υπήρχαν παλιές οικογενειακές διαφορές.»

β) Φορτίζουν με διαφορετικές αποχρώσεις της ίδιας έννοιας την ίδια λέξη. Δε βιώνουν και δε φορτίζουν λ.χ. την έννοια της ελευθερίας το ίδιο οι Ελβετοί που γεύονται όλα τα αγαθά της και οι κάτοικοι μιας χώρας που ζουν κάτω από το καθεστώς βίας.

Σε ό,τι αφορά τη συσχέτιση των γλωσσικών ποικιλιών με το νόημα του κειμένου ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι «οπτικές της γλώσσας», εφόσον μέσω της ιδιαίτερης «οπτικής» του γράφοντος εκφράζεται η θέση κι η άποψη που έχει σε σχέση με το θέμα που διερευνά. Σε περίπτωση, μάλιστα, σύγκρισης δύο κειμένων οι οπτικές της γλώσσας μπορούν να αναδείξουν με ιδιαίτερη ενάργεια την πιθανή διαφοροποίηση ή ταύτιση απόψεων των δύο συγγραφέων.

Παράδειγμα αξιοποίησης των οπτικών της γλώσσας:

α) Ο πληθυσμός του εργατικού δυναμικού υψηλών δεξιοτήτων που εγκατέλειψε τη χώρα κατά τη διάρκεια της ύφεσης μεγαλώνει ηλικιακά και επεκτείνει τις προοπτικές του στο εξωτερικό, δημιουργώντας οικογένεια. Επιπλέον, η επαγγελματική πρόοδος, σε συνδυασμό με την εξασφάλιση υψηλότερων εισοδημάτων, συνιστούν σοβαρούς δεσμευτικούς λόγους παραμονής στο εξωτερικό, με συνέπεια να καθίσταται δύσκολη η επιστροφή στην Ελλάδα και επομένως η αξιοποίηση των εμπειριών και γνώσεων που έχει αποκτηθεί στο εξωτερικό.

[Εβδομαδιαίο Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων, Alpha Bank]

β) Τα τελευταία χρόνια ακούω και διαβάζω πολλά δυσάρεστα για το brain drain, την αποδημία μορφωμένων Ελλήνων στο εξωτερικό. Η ακούσια μετανάστευση είναι δυσάρεστη για τον μετανάστη και τους οικείους του, χωρίς αμφιβολία. Παρά ταύτα, όσο και αν ακούγεται παράδοξο, το brain drain ίσως αποδειχθεί η μεγαλύτερη ευκαιρία του ελληνισμού μετά την αρχαιότητα. Μέσω του brain drain η Ελλάδα ξαναγίνεται κόσμος. Και αυτό γιατί ο κόσμος είναι η Ελλάδα που διαστέλλεται, ενώ η Ελλάδα είναι ο κόσμος που συστέλλεται, που μικραίνει.

[Στείρης, Γ. (28.03. 2017). «Brain drain: Η Ελλάδα ξαναγίνεται κόσμος».]

Σχόλιο: Στο πρώτο παράδειγμα εξετάζεται μια αρνητική πτυχή της μετακίνησης Ελλήνων (εργατικού δυναμικού υψηλών δεξιοτήτων) στο εξωτερικό, η οποία σχετίζεται με την ενδεχόμενη μακροχρόνια -αν όχι μόνιμη- εγκατάστασή τους στις χώρες υποδοχής. Εξέλιξη που θα στερήσει από την Ελλάδα τη δυνατότητα μελλοντικής αξιοποίησης των εμπειριών, των γνώσεων και των δεξιοτήτων που απέκτησαν κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο εξωτερικό.

Στο δεύτερο παράδειγμα η μετακίνηση μορφωμένων Ελλήνων στο εξωτερικό αντιμετωπίζεται ως θετική εξέλιξη, στο βαθμό τουλάχιστον που επιτρέπει στον ελληνισμό να αποκτήσει ευρύτερες διαστάσεις και, άρα, να εκπροσωπηθεί σε -και από- περισσότερα μέρη του κόσμου. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο γράφων, χάρη στη μετακίνηση αυτή «η Ελλάδα ξαναγίνεται κόσμος».

2. Το λεξιλόγιο(κοινό – καθημερινό, εξειδικευμένο – τεχνικό).

Το λεξιλόγιο ενός κειμένου φανερώνει τις προθέσεις του συντάκτη, τον τρόπο με τον οποίο θέλει να προσεγγίσει το υπό διερεύνηση θέμα, αλλά και -κάποτε- το επίπεδο μόρφωσης του γράφοντος.

Ειδικότερα, το κοινό, καθημερινό λεξιλόγιο συνδέεται με την πρόθεση του γράφοντος να διαμορφώσει ένα απλό και εύληπτο κείμενο, ώστε αυτό να είναι κατανοητό από ένα ευρύτερο κοινό. Επίσης, υποδηλώνει πως ο συντάκτης δεν αποσκοπεί στη διαμόρφωση ενός επιστημονικού κειμένου.

Η χρήση εξειδικευμένου, τεχνικού λεξιλογίου μπορεί είτε να είναι αναγκαία λόγω της ειδικής φύσης του εξεταζόμενου θέματος (π.χ. ένα κείμενο σχετικά με κάποια νέα τεχνολογική ή ιατρική εξέλιξη), είτε να φανερώνει την πρόθεση διαμόρφωσης ενός επιστημονικού κειμένου, το οποίο προορίζεται για ένα πιο περιορισμένο αναγνωστικό κοινό.

Παράδειγμα αξιοποίησης εξειδικευμένου – τεχνικού λεξιλογίου:

Έκφραση της διαφήμισης που απευθύνεται στο υποσυνείδητο είναι και εκείνη που εμφανίζεται στον καταναλωτή κάτω από το «προσωπικό επίπεδο εγρήγορσης» (subliminal advertising). Σε κάθε άτομο η ελάχιστη τιμή, όπου ένα ερέθισμα (οπτικό, πίεσης, θερμότητας, πόνου κτλ.) γίνεται συνειδητά αντιληπτό χαρακτηρίζεται ως «ουδός» (threshold). Η αντίληψη ενός ερεθίσματος, όταν δεν ξεπερνά τον «ουδό», πραγματοποιείται κάτω από το επίπεδο της συνειδητής εγρήγορσης και χρησιμοποιείται στην ανάπτυξη ανάλογου μηνύματος. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι ότι ένα τέτοιο μήνυμα δεν είναι τόσο ισχυρό, ώστε να διεγείρει τους μηχανισμούς άμυνας του καταναλωτή και έτσι μπορεί να τον επηρεάζει κατευθείαν στο υποσυνείδητο.

[Γ. Χ. Ζώτος, «Διαφήμιση»]

Παράδειγμα αξιοποίησης κοινού – καθημερινού λεξιλογίου:

Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη.

[Γ. Σεφέρης]

3. Τουςγραμματικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα ρηματικά πρόσωπα, τα οποία δηλώνουν διαφορετικά χρονικά επίπεδα, διαφορετικούς βαθμούς βεβαιότητας ή επιθυμίας, τρόπους απεύθυνσης:

– Γραμματικοί χρόνοι:

Η χρήση, για παράδειγμα, μελλοντικών χρόνων υποδηλώνει πως το περιεχόμενο του κειμένου αναφέρεται σε κάποια αναμενόμενη ή εικαζόμενη εξέλιξη ως αρνητική ή θετική συνέπεια επιλογών ή ως επιδίωξη.

Η χρήση παρελθοντικών χρόνων υποδηλώνει πως το περιεχόμενο αναφέρεται σε γεγονότα που έχουν ήδη συμβεί και τα οποία ενδεχομένως προσεγγίζονται είτε με την πρόθεση να ελεγχθούν/αξιολογηθούν, είτε με την πρόθεση να αποτελέσουν αφορμές (αρνητικής ή θετικής) υπενθύμισης.

Η χρήση Ενεστώτα φανερώνει την πρόθεση του συγγραφέα/ομιλητή να ασχοληθεί με ζητήματα επίκαιρα που απασχολούν τους πολίτες κατά τη στιγμή της συγγραφής του κειμένου.

Παράδειγμα αξιοποίησης μελλοντικών χρόνων:

Δεν έχουμε ιδέα πώς θα είναι η αγορά εργασίας το 2050. Όλοι συμφωνούν ότι η ύπαρξη μηχανών που μαθαίνουν και η ρομποτική θα αλλάξουν σχεδόν κάθε επάγγελμα, από την παραγωγή γιαουρτιού μέχρι τη διδασκαλία γιόγκα. Υπάρχουν, ωστόσο, αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με το είδος της αλλαγής και την εγγύτητά της. Κάποιοι πιστεύουν ότι μόλις σε μία ή το πολύ σε δύο δεκαετίες, δισεκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν καταστεί οικονομικά περιττοί. Άλλοι υποστηρίζουν ότι, ακόμα και μακροπρόθεσμα, η αυτοματοποίηση θα συνεχίσει να δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας και να παράγει μεγαλύτερη ευημερία για όλους.

[Yuval Noah Harari, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα]

Σχόλιο: Η χρήση μελλοντικών χρόνων είναι δηλωτική της προσπάθειας του συγγραφέα να αναφερθεί σε μελλοντικά γεγονότα και να παρουσιάσει τις σκέψεις του για το πώς θα εξελιχθούν συγκεκριμένες πτυχές του κοινωνικού, οικονομικού ή άλλου χώρου. Προσέχουμε, ωστόσο, πως κάθε αναφορά σε μελλοντικό γεγονός εμπεριέχει εκ των πραγμάτων κάποιο βαθμό αβεβαιότητας -μικρότερο ή μεγαλύτερο-, εφόσον επί της ουσίας αποτελεί μια εικασία. Αυτό σημαίνει πως υπάρχουν πάντοτε περιθώρια να αμφισβητηθούν τέτοιου είδους αναφορές, καθώς κανείς δεν είναι σε θέση να γνωρίζει με βεβαιότητα το πώς θα εξελιχθεί μελλοντικά μια κατάσταση.

Παράδειγμα αξιοποίησης παρελθοντικών χρόνων:

Ορισμένες από αυτές τις χώρες έχουν εμπλακεί σε σκληρούς πολέμους αναμεταξύ τους, αλλά κατά τη διάρκεια του ταραχώδους 20ου αιώνα οι Ολυμπιακοί Αγώνες ακυρώθηκαν μόνο τρεις φορές εξαιτίας πολέμου (το 1916, το 1940 και το 1944). Το 1980, οι ΗΠΑ και κάποιοι από τους συμμάχους τους έκαναν μποϊκοτάζ στους Ολυμπιακούς της Μόσχας, το 1984 το Σοβιετικό μπλοκ έκανε το ίδιο στους Ολυμπιακούς του Λος Άντζελες, και σε διάφορες άλλες περιπτώσεις οι Ολυμπιακοί έγιναν μέσα σε πολιτικές θύελλες (με πιο χαρακτηριστική το 1936, όπου οι Αγώνες φιλοξενήθηκαν στο ναζιστικό Βερολίνο, και το 1972, όταν παλαιστίνιοι τρομοκράτες κατέσφαξαν την ισραηλινή αποστολή στους Ολυμπιακούς του Μονάχου). Ωστόσο, συνολικά οι πολιτικές αντιπαραθέσεις δεν έχουν κλονίσει το πρόγραμμα των Ολυμπιακών Αγώνων.

[Yuval Noah Harari, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα]

Σχόλιο: Με τη χρήση παρελθοντικών χρόνων και κατ’ επέκταση με την αναφορά σε γεγονότα του παρελθόντος ο συγγραφέας έχει τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε χρήσιμα συμπεράσματα, κάποτε διαχρονικής αξίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, για παράδειγμα, ο συγγραφέας, μέσα από τη σχετική ιστορική ανασκόπηση, διαπιστώνει πως παρά το γεγονός ότι έχουν υπάρξει περιπτώσεις κατά τις οποίες οι Ολυμπιακοί Αγώνες έχουν πληγεί από πολεμικές ή πολιτικές αντιπαραθέσεις, τις περισσότερες φορές διεξάγονται κανονικά, χωρίς να επηρεάζονται από τις επιμέρους διενέξεις μεταξύ κρατών. Στοιχείο που υποδηλώνει πως οι Ολυμπιακοί Αγώνες γίνονται σεβαστοί από το σύνολο σχεδόν των κρατών.

– Εγκλίσεις:

Η Οριστική εκφράζει κατά κανόνα μια ενέργεια ή μια κατάσταση πραγματική και βέβαιη, π.χ. Η Ελλάδα ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μπορεί όμως να εκφράζει και άλλες σημασίες, όπως τη δυνατότητα να γίνει κάτι ή την πιθανότητα.

Η Υποτακτική εκφράζει κατά κανόνα το ζητούμενο, το ενδεχόμενο και το επιθυμητό, π.χ. Αν καλλιεργήσουμε την ενσυναίσθηση των νέων, θα φέρονται με μεγαλύτερη ευαισθησία στους άλλους.

Η υποτακτική χαρακτηρίζεται από τη χρήση των μορίων να, ας, καθώς και από το ότι συνδυάζεται με τους συνδέσμους αν, εάν, όταν, πριν, πριν να, μόλις, προτού, άμα, για να, μήπως.

Η Προστακτική ανάλογα με την επικοινωνιακή συνθήκη μπορεί να εκφράζει προσταγή π.χ. Προχωρήστε αργά και σταθερά προς τα εμπρός, ή παράκληση π.χ. Ελάτε, σας παρακαλώ, στις θέσεις σας. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Παράδειγμα αξιοποίησης της υποτακτικής:

Το να φτιάξουμε ένα σχολείο αληθινά δημοκρατικό και ανθρωπιστικό, όπως δεν έχει ποτέ υπάρξει μέχρι τώρα, δηλαδή που να προσφέρει σε όλους, χωρίς κοινωνικές διακρίσεις, τη δυνατότητα να φτάσουν στην υψηλή επίδοση και την υψηλή κουλτούρα και να αισθανθούν πως εντάσσονται στον ανθρώπινο πολιτισμό, δεν θα είναι αρκετό, γιατί είναι αλήθεια ότι το σχολείο, ακόμα κι αν λειτουργήσει σαν ιερό, δεν μπορεί να επιφέρει από μόνο του μια γενική μεταβολή στην κοινωνία.

[Polony, N. (2006). Τα χαμένα παιδιά μας]

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Σχόλιο: Η συγγραφέας αξιοποιεί την υποτακτική έγκλιση προκειμένου να καταστήσει σαφές πως αναφέρεται σε κάτι που αποτελεί μια υποθετική ή ενδεχόμενη κατάσταση, κι όχι μια απτή πραγματικότητα. Η δημιουργία ενός αληθινά δημοκρατικού και ανθρωπιστικού σχολείου είναι κάτι το απλώς επιθυμητό, όχι κάτι που ήδη υπάρχει. Αντιστοίχως, μέσω της υποτακτικής έγκλισης καταγράφονται οι πιθανές δυνατότητες του σχολείου αυτού, πάντοτε στο πλαίσιο μιας δυνητικής κατάστασης.

Παράδειγμα αξιοποίησης της οριστικής:

Ο λόγος και οι λέξεις, ως πράξη, ως «λέγειν» και ως «πράττειν», είναι το πυρομαχικό της πολιτικής σύγκρουσης. Ένα από τα δεδομένα της κρίσης είναι η εξέλιξη στο μέτωπο αυτό. Η κατάχρηση των λέξεων εντάχθηκε στην επίμονη επιδίωξη παραποίησης του πραγματικού κόσμου. Οι λέξεις έγιναν πολιτική ενέργεια. Εργαλεία διαστροφής και ανάχωμα στη συνειδητοποίηση. Η προσπάθεια ελέγχου των μέσων επικοινωνίας, που επιχειρήθηκε στην πρώτη φάση, συνδέεται με αυτό.

[Η γλώσσα της εξουσίας, Κουσούλης Λευτέρης]

Σχόλιο: Ο αρθρογράφος χρησιμοποιεί την οριστική έγκλιση, για να τονίσει τη βεβαιότητά του για τα όσα καταγράφει. Η «κατάχρηση των λέξεων» από τους πολιτικούς συνιστά μια δεδομένη πραγματικότητα, η οποία οφείλει να θέτει σε διαρκή επαγρύπνηση τους πολίτες απέναντι στον πολιτικό λόγο. Ο αρθρογράφος δεν εικάζει, μήτε αναφέρεται σε μια πιθανή κατάσταση. Διερευνά ένα υπαρκτό στοιχείο της κοινωνικής πραγματικότητας, γι’ αυτό και χρησιμοποιεί την οριστική έγκλιση.

Παράδειγμα αξιοποίησης προστακτικής:

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Ωστόσο, να τελειώσω με μια συμβουλή; Μια και πρόκειται στη ζωή σου να επιλέγεις, φρόντιζε να κάνεις πάντα τις επιλογές εκείνες που θα σου επιτρέπουν κατόπιν μεγαλύτερο αριθμό άλλων πιθανών επιλογών, όχι αυτές που οδηγούν σε αδιέξοδο. Επίλεξε αυτό που σε κάνει να είναι ανοιχτός στους άλλους, σε νέες εμπειρίες, σε διαφορετικές χαρές. Απόφευγε ό,τι σε κλείνει και ό,τι σε χαντακώνει. Κατά τα άλλα, καλή τύχη και εμπιστοσύνη στον εαυτό σου!

[Fernando Savater, 2013, Μιλώντας στον γιο μου για την ηθική και την ελευθερία.]

Σχόλιο: Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την προστακτική έγκλιση προκειμένου να τονίσει τον προτρεπτικό χαρακτήρα των συμβουλών που δίνει στον γιο του. Η προστακτική δεν έχει εδώ την έννοια της προσταγής, αλλά της προτροπής και της παράκλησης, που φανερώνουν το πατρικό ενδιαφέρον για την ψυχική ευδαιμονία του παιδιού.

– Ρηματικά πρόσωπα:

Α΄ ενικό πρόσωπο: Με τη χρήση του ο γράφων προσδίδει στο κείμενό του έντονα υποκειμενική διάσταση, εφόσον αυτό αποτελεί είτε μια καθαρά προσωπική του άποψη είτε την καταγραφή ενός προσωπικού του βιώματος.

Β΄ ενικό πρόσωπο: Η χρήση αυτού του προσώπου δεν είναι ιδιαίτερα συχνή στα μη λογοτεχνικά κείμενα. Υποδηλώνει την ύπαρξη ενός αποδέκτη των όσων γράφονται και προσδίδει στο κείμενο θεατρικότητα. Σ’ ένα μη λογοτεχνικό κείμενο ενισχύει το αίσθημα οικειότητας, εφόσον ως αποδέκτης νοείται κάποιο φιλικό πρόσωπο του γράφοντος, στο οποίο μπορεί να απευθύνεται στον ενικό.

Γ΄ ενικό πρόσωπο: Η χρήση αυτού του προσώπου είναι συνδεδεμένη με τις έννοιες της αντικειμενικότητας και της αποστασιοποίησης, εφόσον προσεγγίζει το προς διερεύνηση θέμα χωρίς την άμεση συμμετοχή ή εμπλοκή που υποδηλώνουν τα άλλα ρηματικά πρόσωπα (α΄ και β΄ ενικό ή πληθυντικό).

Α΄ πληθυντικό πρόσωπο: Με τη χρήση του προσώπου αυτού ο γράφων επιδιώκει να τονίσει πως το υπό διερεύνηση θέμα αφορά όλα τα μέλη της κοινωνίας, ακόμη και τον ίδιο, και πως ως συλλογικό ζήτημα θα πρέπει να αντιμετωπιστεί απ’ όλους με το ίδιο ενδιαφέρον και την ίδια προσοχή.

Προσδίδει οικειότητα στο κείμενο, καθώς ο γράφων δεν αποστασιοποιείται από τα καταγράφει. Πρόκειται για ένα ρηματικό πρόσωπο που δεν συνηθίζεται σε επιστημονικά κείμενα, στα οποία είναι προτιμότερη η αντικειμενικότητα του Γ΄ προσώπου. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Β΄ πληθυντικό πρόσωπο: Με τη χρήση του προσώπου αυτού ο γράφων/ομιλητής δημιουργεί την εντύπωση πως απευθύνεται στους αναγνώστες/ακροατές τους, ώστε να δεσμεύσει την προσοχή τους και να τους παροτρύνει να προβληματιστούν σε σχέση με το υπό εξέταση ή συζήτηση θέμα. Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται η ζωντάνια του κειμένου και γίνεται πιο ενδιαφέρον για τους αναγνώστες.

Το β΄ πρόσωπο υποδηλώνει συχνά την παραινετική, συμβουλευτική διάθεση του γράφοντος.

Γ΄ πληθυντικό πρόσωπο: Η χρήση αυτού του προσώπου, όπως και του γ΄ ενικού, είναι συνδεδεμένη με τις έννοιες της αντικειμενικότητας και της αποστασιοποίησης, εφόσον προσεγγίζει το προς διερεύνηση θέμα χωρίς την άμεση συμμετοχή ή εμπλοκή που υποδηλώνουν τα άλλα ρηματικά πρόσωπα (α΄ και β΄ ενικό ή πληθυντικό).

Παράδειγμα αξιοποίησης γ΄ προσώπου:

Η πληροφόρηση αποτελεί μια δεύτερη μορφή παιδαγωγικής δράσης που είναι σκόπιμο να περιέχεται στο πλαίσιο των ηλεκτρονικών κειμένων για τη διαδικτυακή εκπαίδευση. Η πληροφόρηση, σε αντίθεση με τη διδασκαλία, δεν σχετίζεται με την παρουσίαση και την επεξήγηση περίπλοκων περιεχομένων. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί περιστασιακά παρέχοντας συγκεκριμένες πληροφορίες που είναι απαραίτητες για την ολοκλήρωση εργασιών, π.χ. δόμηση εργασίας, για την παροχή προσανατολισμού, π.χ. περίγραμμα ενότητας μελέτης, κριτήρια αξιολόγησης, για οργανωτικά θέματα, π.χ. χρονοπρογραμματισμός μελέτης κ.ά. Η πληροφόρηση ανήκει στην αρμοδιότητα του συγγραφέα ή της ομάδας συγγραφής του ηλεκτρονικού υλικού, αλλά μπορεί να ζητηθεί και από τους εκπαιδευομένους μέσα από διάφορα μέσα επικοινωνία, π.χ. e-mail, forum κ.ά.

[Online εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Σοφός Αλιβίζος – Κώστας Απόστολος – Παράσχου Βασίλειος]

Σχόλιο: Με τη χρήση του γ΄ ενικού προσώπου οι συγγραφείς προσδίδουν στο κείμενό τους αντικειμενικότητα και καθολικότητα, φανερώνοντας τη διάθεσή τους να παρουσιάσουν τις επιμέρους πληροφορίες χωρίς τη διατύπωση υποκειμενικών απόψεων και προσωπικών στάσεων απέναντι στο θέμα. Στόχος τους είναι η αμερόληπτη και με ουδέτερο ύφος καταγραφή των στοιχείων του υπό διερεύνηση θέματος. Κατ’ αυτό τον τρόπο υπηρετείται ο επιστημονικός χαρακτήρας του κειμένου, εφόσον απουσιάζουν από αυτό ο υποκειμενισμός ή η ύπαρξη συναισθηματικών πτυχών και αποχρώσεων που συνοδεύουν το α΄ πρόσωπο. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Παράδειγμα αξιοποίησης β΄ προσώπου:

Όταν φτάνεις στα πενήντα, δεν θέλεις αλλαγές, και οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει το σχέδιο να κατακτήσουν τον κόσμο. Προτιμάς πολύ περισσότερο τη σταθερότητα. Έχεις επενδύσει τόσο πολύ στις ικανότητες, στην καριέρα, στην ταυτότητα και στον κοσμοαντίληψή σου, που δεν θέλεις να ξεκινήσεις από την αρχή. Όσο πιο σκληρά έχεις δουλέψει για να φτιάξεις κάτι, τόσο πιο δύσκολο είναι να το εγκαταλείψεις και να δώσεις περιθώριο σε κάτι νέο. Μπορεί να αγαπάς ακόμα τις καινούργιες εμπειρίες και τις μικρές προσαρμογές, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι στα πενήντα τους δεν είναι πρόθυμοι να αναδιαμορφώσουν τις βαθύτερες δομές της ταυτότητας και της προσωπικότητάς τους.

[Yuval Noah Harari, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα]

Σχόλιο: Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το β΄ ενικό πρόσωπο, προκειμένου να δημιουργήσει στον αναγνώστη την αίσθηση πως απευθύνεται σ’ εκείνον, σαν να πραγματοποιείται κάποιος διάλογος μεταξύ τους. Με αυτό τον τρόπο το κείμενο κερδίζει σε οικειότητα και αμεσότητα. Το β΄ πρόσωπο ενισχύει τον διδακτικό τόνο του κειμένου και, συνάμα, επιτρέπει στον αναγνώστη να αντιληφθεί πόσο άμεσα τον αφορούν οι ιδέες που εκφράζονται από τον συγγραφέα. Αποφεύγεται, κατ’ αυτό τον τρόπο η αίσθηση αποστασιοποίησης του γ΄ προσώπου και ενθαρρύνεται η πιο ουσιαστική συμμετοχή του αναγνώστη στην εξέταση και διερεύνηση των προβληματισμών που καταγράφονται στο κείμενο.

Παράδειγμα αξιοποίησης α΄ προσώπου:

Είναι πολλοί οι λόγοι, παιδιά, που με παρορμούν να σας συμβουλεύσω όσα θεωρώ καταλληλότατα κι έχω πεποίθηση πως θα σας ωφελήσουν, αν τ’ αποδεχτήτε και τ’ ακολουθήσετε. Τόσο η ώριμη ηλικία που έχω και η τριβή και συνήθεια με πολλά γεγονότα, όσο και το ότι έζησα ο ίδιος σε μεγάλο βαθμό κι επήρα μαθήματα κι απ’ τις δυο όψεις της ζωής, που οι δυσκολίες και μεταβολές της μορφώνουν πολύ τον καθένα, έχουν συντελέσει στο να είμαι έμπειρος γνώστης των ζητημάτων του ανθρώπινου βίου κι επομένως να μπορώ ακριβώς να δείχνω στους νιόβγαλτους της ζωής τον πιο ορθό κι ασφαλή δρόμο. Εξάλλου εξαιτίας της συγγενείας μας συμβαίνει να είμαι μετά τους γονείς σας ο πιο κοντινός σας, ώστε μήτ’ εγώ να σας αγαπώ λιγότερο κάπως απ’ τους πατέρες σας, αλλά μήτε κι εσείς, νομίζω, εκτός αν πέφτω έξω για τη γνώμη σας, ν’ αναζητάτε τους γονείς σας ενόσω επικοινωνείτε μαζί μου.

[Μέγας Βασίλειος «Προς τους νέους για την επωφελή μελέτη των ελληνικών κειμένων»]

Σχόλιο: Με τη χρήση του α΄ προσώπου ο συντάκτης του κειμένου επιτυγχάνει αφενός να διαμορφώσει ένα κλίμα οικειότητας με τους αναγνώστες του και αφετέρου να προσδώσει στο κείμενό του την αναγκαία ζωντάνια, ώστε αυτό να καταστεί περισσότερο ενδιαφέρον. Ο συγγραφέας, μάλιστα, φροντίζει να παρουσιάσει στοιχεία για τον εαυτό του και τη ζωή του -επίκληση στο ήθος του πομπού- προκειμένου να εξηγήσει στους νέους γιατί θεωρεί πως είναι σε θέση να τους συμβουλεύσει.

4. Τη στίξη που υιοθετεί σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου.

Το σημειολογικό σύστημα που διαθέτουν τα συστήματα γραφής για την απόδοση των χρήσεων του επιτονισμού είναι τα σημεία στίξης. Τα σημεία στίξης αποδίδουν μέρος των χρήσεων που μπορεί να εκφράσει ο φυσικός ομιλητής με τις διακυμάνσεις της φωνής του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολυσημίας των σημείων στίξης είναι το θαυμαστικό. Κατ’ αρχήν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει θετική στάση του ομιλητή στα λεγόμενα: «Η πολιτική μας στην κοινότητα απέδωσε επιτέλους καρπούς!» Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Παράλληλα, το θαυμαστικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί και με την αντίθετη χρήση, προκειμένου δηλαδή να εκφράσει την αποδοκιμασία του προς τα λεγόμενα: «Η πολιτική μας στην Κοινότητα δεν έχει ακόμη αποδώσει καρπούς!»

Οι διαφορετικές αυτές χρήσεις του θαυμαστικού αντιστοιχούν σε διαφορετικούς τύπους διακύμανσης της φωνής στον προφορικό λόγο. Στο γραπτό κείμενο, ο αναγνώστης λαμβάνει μέσω της στίξης μόνο μερική πληροφορία. Από το θαυμαστικό συμπεραίνει την ιδιαίτερη βιωματική φόρτιση της πρότασης. Το ακριβές είδος φόρτισης το συνάγει από το περιεχόμενο της πρότασης, των συμφραζομένων και από τη γενική γνώση του για τον γράφοντα και τον κόσμο της πραγματικότητας.

Τα σημεία στίξης διακρίνονται ως προς τη λειτουργία τους σε συντακτικά και σχολιαστικά. Ο γράφων χρησιμοποιεί τα συντακτικά σημεία στίξης προκειμένου να διακρίνει συντακτικές ενότητες του κειμένου. Αυτή τη χρήση έχουν η τελεία, το κόμμα, η άνω τελεία, οι παρενθέσεις και οι αγκύλες, η παύλα, η άνω-κάτω τελεία και τα εισαγωγικά προτάσεως. Συντακτική χρήση σχετικά με τη σύνδεση μεμονωμένων λέξεων έχουν επίσης το ενωτικό (-) και η πλάγια γραμμή (/).

Τα σχολιαστικά ή κειμενικά σημεία στίξης χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν στον γραπτό λόγο ό,τι εκφράζουν οι επιτονικές κυμάνσεις της φωνής του ομιλητή. Τέτοια είναι το θαυμαστικό, το ερωτηματικό, τα αποσιωπητικά και τα εισαγωγικά λέξης.

[Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης, Γ. Μπαμπινιώτης, Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα]

Παράδειγμα αξιοποίησης της στίξης σε μη λογοτεχνικό κείμενο:

Το μυστικό είναι ότι υπήρξαμε πρωτοπόροι! Αποκτήσαμε γραφείο εθνικής τουριστικής ανάπτυξης, τον ΕΟΤ, το 1929! Δηλαδή, ακριβώς την εποχή που διαμορφωνόταν στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο η έννοια «τουρισμός» ως «νέα και πραγματική καταναλωτική ανάγκη του κάθε ανθρώπου και όχι μόνο των προνομιούχων».

Και επειδή έτσι συνέβαινε τότε, η διαφήμιση του «προορισμού», δηλαδή της Ελλάδας, γινόταν με αφίσες. Ο στόχος ήταν ξεκάθαρος: οι ξένοι θα έπρεπε να επιλέξουν την Ελλάδα – να την προτιμήσουν. Να έρθουν όσο το δυνατόν περισσότεροι και να παρατείνουν την παραμονή τους εδώ.

[Κωνσταντινίδης Γ. (21-06-2013). “Live your myth. Η Ελλάδα μέσα από τις αφίσες του ΕΟΤ. Από το χθες στο σήμερα”.]

Σχόλιο: Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο συντάκτης κάνει χρήση θαυμαστικών για να δώσει έμφαση και να υποδηλώσει την έκπληξή του σε ό,τι αφορά το γεγονός πως ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού έχει ιδρυθεί ήδη από το 1929. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Χρησιμοποιεί, επίσης, εισαγωγικά για να υποδηλώσει πως μια συγκεκριμένη φράση που χρησιμοποιεί έχει αντληθεί από άλλο κείμενο.

Χρησιμοποιεί διπλή τελεία για να δηλώσει πως ό,τι ακολουθεί διευκρινίζει και επεξηγεί ποιος υπήρξε ο στόχος της διαφήμισης της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού.

Χρησιμοποιεί, επίσης, την παύλα, προκειμένου να τονίσει πως υπάρχει νοηματική διάκριση μεταξύ των δύο φράσεων (να επιλέξουν – να προτιμήσουν). Η φράση «να προτιμήσουν» την Ελλάδα υποδηλώνει πως η χώρα βρίσκεται σε άμεση σύγκριση με άλλες γειτονικές χώρες, οπότε οι τουρίστες θα μπορούσαν να δείξουν προτίμηση σε κάποια άλλη που έχει παραπλήσια χαρακτηριστικά. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

5. Τα σχήματα λόγου, τη σύνδεση των προτάσεων(παρατακτική, υποτακτική) και τη σημασία των λέξεων με την οποία χρησιμοποιείται μια λέξη ή φράση σε μια συγκεκριμένη περίπτωση (κυριολεξία, μεταφορά, παρομοίωση, αντίθεση κ.ά.).

– Σχήματα λόγου:

Η διαμόρφωση του ύφους προϋποθέτει την επιλογή και τον συνδυασμό γλωσσικών στοιχείων από μέρους του ομιλητή ή συντάκτη ενός κειμένου. Ένας τομέας της γλώσσας που συμβάλλει στη δημιουργία ιδιαίτερου ύφους, κυρίως στον λογοτεχνικό λόγο, είναι τα επονομαζόμενα σχήματα λόγου, τα οποία αποτελούν γλωσσικές ιδιορρυθμίες που προκύπτουν συνήθως από τη χρήση συντακτικών σχημάτων και σημασιών διαφορετικών από τα συνηθισμένα. Τα πιο συχνά σχήματα λόγου είναι τα εξής:

1. 1. 1. Η αναδίπλωση, όταν μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως, π.χ. Οι φίλοι μας θα έρθουν σήμερα, σήμερα θα φύγουν.
   2. 2. Η ειρωνεία, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν στην ουσία αντίθετη σημασία από αυτή που δίνεται με τη λέξη, π.χ. Θύμωσε πολύ μαζί του και του τα είπε κομψά (δηλ. με άκομψα, υβριστικά λόγια).
   3. 3. Η έλλειψη, όταν παραλείπονται λέξεις ή φράσεις που μπορούν να εννοηθούν εύκολα από τα συμφραζόμενα, π.χ. –Ποιος θέλει να μιλήσει; –Η Ιφιγένεια (εννοείταιθέλει να μιλήσει).
   4. 4. Η λιτότητα, όταν στη θέση μιας λέξης χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση, π.χ. Το φαγητό που μαγείρεψε η Ελένη δεν ήταν άνοστο.
   5. 5. Η μεταφορά, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με σημασία διαφορετική από την κυριολεκτική τους, αλλά με κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτή, π.χ. Η Ρία έγινε καπνός.
   6. 6. Η μετωνυμία, όταν χρησιμοποιείται το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημα, αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενο, το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο, π.χ. Τον τελευταίο καιρό ο Νικόλας ακούει Μπετόβεν. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

1. 7. Η παρομοίωση, όταν συσχετίζεται ένα πρόσωπο ή πράγμα ή μια έννοια με κάτι πολύ γνωστό, με σκοπό να τονιστεί μια ιδιότητα που υπάρχει και στα δύο, π.χ. Το σπίτι του Παπαδόπουλου είναι σαν πύργος.
2. 8. Ο πλεονασμός, όταν χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται για να αποδοθεί ένα νόημα, π.χ. Η Σμαρώ πάλι ξαναήρθε.
3. 9. Η προσωποποίηση, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με τις οποίες αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα όντα, π.χ. Κάθε πρωί ο ήλιος χαμογελάει στους ανθρώπους.
4. 10. Η συνεκδοχή, όταν χρησιμοποιείται το ένα αντί για τα πολλά όμοια, το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο (και αντίστροφα), η ύλη αντί για το προϊόν που παράγεται από αυτήν ή εκείνο που παράγει αντί για εκείνο που παράγεται, π.χ. Ο Κρητικός είναι πάντα υπερήφανος (αντί οι Κρητικοί).
5. 11. Το υπερβατό, όταν παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες λέξεις ανάμεσα σε δύο λέξεις που συνδέονται συντακτικά και νοηματικά στενά, π.χ. Ο διευθυντής εφάρμοσε τους ισχύοντες από τους νόμους κανονισμούς.
6. 12. Η υπερβολή, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που ξεπερνούν και το πραγματικό, π.χ. Να υψώσουμε όλοι τη φωνή μας, να φτάσει έως τον ουρανό.

Παράδειγμα αξιοποίησης σχημάτων λόγου:

Δεν πειράζει· μήτε τ’ απαρνιέμαι αυτά τα κείμενα μήτε δοκιμάζω, στη βασική τους δομή τουλάχιστον, να τα διορθώσω. Αντιπροσωπεύουν στα μάτια μου την εποχή που, για έναν έφηβο, το γράψιμο δεν μπορούσε να ‘ναι παρά μια συνειδητή, αδιάλλαχτη και αδιάκοπη άσκηση ανορθοδοξίας. Και αυτό έχει σημασία. Όταν έπιανα την πένα, θυμάμαι, ήθελα να αισθάνομαι πριν απ’ όλα ελεύθερος. Έτσι σα να ‘βγαινα στα βουνά και να μπορούσα να τσαγκρουνίζομαι στ’ αγριοκλώναρα, να ζουπάω πού και πού κανένα μοσχομπίζελο, να δρασκελάω χαντάκια, να πίνω χούφτες το καθαρό νερό. Ήθελα στο βάθος, να τραγουδήσω αλλιώς απ’ ό,τι τραγουδάνε οι άλλοι – κι ας ήτανε φάλτσα.

[Οδυσσέας Ελύτης]

Σχόλιο: Στο απόσπασμα αυτό κυριαρχεί η ποιητική λειτουργία της γλώσσας, καθώς δεν αποτελεί αποδεικτικό δοκίμιο, αλλά έχει πιο ελεύθερη οργάνωση με αποτέλεσμα να προσεγγίζει περισσότερο τη λογοτεχνία. Διαπιστώνουμε πως ο Οδυσσέας Ελύτης θέλοντας να δικαιολογήσει τις αδυναμίες των νεανικών του κειμένων αξιοποιεί σχήματα λόγου, τα οποία αφενός αποδίδουν πιο εμφατικά τις σκέψεις του και αφετέρου τις διευρύνουν νοηματικά. Ειδικότερα, αξιοποιεί τη χρήση μεταφορών (π.χ. άσκηση ανορθοδοξίας, να τραγουδήσω αλλιώς), καθώς και μιας εκτενούς παρομοίωσης μέσω της οποίας παραλληλίζει τις συγγραφικές του προσπάθειες με μια περιπλάνηση στα βουνά, όπου μπορούσε να έρχεται σε άμεση επαφή με τη φύση.

Άσκηση:

Στο απόσπασμα αυτό ο Ελύτης χρησιμοποιεί μια παρομοίωση. Να εντοπίσετε τα δύο σκέλη της παρομοίωσης. Τι παρομοιάζεται / συγκρίνεται με τι; Να σχολιάσετε τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στο β΄ σκέλος της παρομοίωσης, π.χ. «σα να βγαινα στα βουνά», προσέχοντας κυρίως τη συνυποδηλωτική σημασία των ρημάτων.

Τι νομίζετε ότι πετυχαίνει ο Ελύτης με τη χρήση της συγκεκριμένης παρομοίωσης;

α) 1^ο σκέλος παρομοίωσης: «Όταν έπιανα την πένα, θυμάμαι, ήθελα να αισθάνομαι πριν απ’ όλα ελεύθερος.»

2^ο σκέλος παρομοίωσης: «Έτσι σα να ‘βγαινα στα βουνά και να μπορούσα να τσαγκρουνίζομαι στ’ αγριοκλώναρα, να ζουπάω πού και πού κανένα μοσχομπίζελο, να δρασκελάω χαντάκια, να πίνω χούφτες το καθαρό νερό.»

β) Ο Ελύτης παρομοιάζει το αίσθημα ελευθερίας που ήθελε να αισθάνεται την ώρα που έγραφε, με το αντίστοιχο αίσθημα ελευθερίας που προσφέρει η επαφή με τη φύση, όταν κάποιος βρίσκει την ευκαιρία να περπατήσει σ’ ένα βουνό.

γ) «σα να ‘βγαινα στα βουνά»: Με την αναφορά στα βουνά ο ποιητής αποδίδει αφενός το αναγκαίο για εκείνον αίσθημα ελευθερίας, αλλά και το στοιχείο της περιπέτειας που διακρίνει την επαφή με το γράψιμο, εφόσον κάθε φορά που ξεκινά να γράψει κάτι δεν γνωρίζει εκ των προτέρων που θα οδηγηθεί.

«να τσαγκρουνίζομαι στ’ αγριοκλώναρα»: Το γρατζούνισμα στα αγριοκλώναρα υποδηλώνει τις δυσκολίες του γραψίματος και τα απρόβλεπτα αδιέξοδα στην προσέγγιση μιας ιδέας ή ενός συνειρμού. Η περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών δεν είναι πάντοτε μια εύκολη διαδικασία, μα εκεί ακριβώς, στις δυσκολίες και στις απαιτήσεις, κρύβεται η γοητεία αυτής της εμπειρίας.

«να ζουπάω πού και πού κανένα μοσχομπίζελο»: Ο ποιητής αποδίδει εδώ το ελεύθερο που ήθελε να έχει, ώστε να βρίσκει το χρόνο να κοντοσταθεί σε μια ιδέα που τον ενθουσιάζει και να εξετάσει τις πιθανές της προεκτάσεις και τη γοητεία της ιδιαιτερότητάς της. Όπως ακριβώς κάποιος που περπατά στο βουνό σταματά ανά διαστήματα για να θαυμάσει τις μικρές ομορφιές της φύσης, έτσι κι ο ποιητής ήθελε να είναι ελεύθερος να διακόπτει την πορεία του γραψίματος, προκειμένου να επεξεργαστεί την ομορφιά μιας λέξης ή μιας ιδέας.

«να δρασκελάω χαντάκια»: Τα χαντάκια που συναντά ο πεζοπόρος και τα οποία αποτελούν εν δυνάμει σημαντικούς κινδύνους, αν δεν τα αντιληφθεί εγκαίρως, αποδίδουν τις αντίστοιχες δυσκολίες στο γράψιμο. Ο ποιητής όφειλε να βρίσκεται σε επιφυλακή, ώστε να είναι σε θέση να ξεπεράσει τυχόν επικίνδυνα σημεία στην πορεία των συλλογισμών του, καθώς θα μπορούσε εύκολα να βρεθεί σε αδιέξοδα ή να οδηγηθεί σε άτοπα συμπεράσματα. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

«να πίνω χούφτες το καθαρό νερό»: Το καθαρό νερό που βρίσκει ο πεζοπόρος στο τέλος της διαδρομής του και λαμβάνει έτσι την ανταμοιβή του, έχει το ανάλογό του και στη διαδικασία του γραψίματος, όταν ο συγγραφέας κατορθώνει μετά από μια κοπιώδη πορεία να φτάσει σε νέους, προσωπικούς και αυθεντικούς συλλογισμούς, και να χαρεί έτσι την αγνή αίσθηση της δημιουργικότητας μέσα από το τελικό κείμενο που έχει προκύψει από την προσωπική του σκέψη και προσπάθεια.

δ) Ο Ελύτης κατορθώνει μέσα από την παραστατική αυτή παρομοίωση αφενός να παρουσιάσει με πληρότητα το αίσθημα ελευθερίας που διέκρινε τα εφηβικά γραπτά του κι αφετέρου να δώσει ένα σαφές παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η ελληνική γλώσσα θα μπορέσει να φανερώσει τη ζωντάνια και το δυναμισμό της. Αν οι θεράποντες του ελληνικού λόγου ακολουθήσουν το παράδειγμα του Ελύτη, η ελληνική γλώσσα θα μπορέσει να αποδεσμευτεί από «την κιτρινίλα της περγαμηνής» και να δώσει πρωτότυπα και με πραγματική ουσία έργα.

Κυριολεξία – Μεταφορά: Αναφορική & Ποιητική λειτουργία της γλώσσας

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Η αναφορική λειτουργία της γλώσσας αναφέρεται στη χρήση των λέξεων με την κυριολεκτική, τη δηλωτική σημασία τους. Πρόκειται για τη χρήση εκείνη που δημιουργεί ένα αμιγώς πληροφοριακό κείμενο, το οποίο στόχο έχει να δώσει μια σειρά λογικών προτάσεων και απευθύνεται έτσι στη λογική του δέκτη.

Παράδειγμα αναφορικής λειτουργίας της γλώσσας:

Ποιοι είναι αυτοί οι απλοί κανόνες; Η διασταύρωση των ειδήσεων. Η συνείδηση της ευθύνης απέναντι στο κοινό και την κοινωνία. Η περίσκεψη. Η μη δημοσίευση ακόμη και διασταυρωμένων πληροφοριών για πρόσωπα χωρίς και τη δική τους άποψη. Η αποφυγή κάθε υπερβολής. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

[Ρ. Σωμερίτης]

Η ποιητική λειτουργία της γλώσσας αναφέρεται στη χρήση των λέξεων με τη μεταφορική, τη συνυποδηλωτική τους σημασία. Πρόκειται για τη χρήση εκείνη που αξιοποιεί τη δυνατότητα της γλώσσας να απομακρυνθεί από την κυριολεξία, μεταδίδοντας ωστόσο το επιθυμητό μήνυμα μέσω εύλογων συσχετισμών και συνειρμών. Ο λόγος εδώ απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη, εφόσον η ποιητική χρήση της γλώσσας διεγείρει τα συναισθήματά του και προσδίδει επιπλέον επίπεδα συγκινησιακού φορτίου στο μεταδιδόμενο μήνυμα.

Παράδειγμα ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας:

Ιδού η απαρχή της προσπάθειας για γνώση και για αυτογνωσία, ιδού το πρώτο ερωτηματικό, το για πάντα αναπάντητο, ιδού η αυγή του μυστηρίου που οδήγησε τον άνθρωπο να γίνει πλάστης αθάνατου έργου, δημιουργός δηλαδή θεών. Δάμασε η ελληνική τέχνη το ζώο πριν ανακαλύψει τον τέλειο άνθρωπο. [Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ]

– Παρατακτική & υποτακτική σύνδεση προτάσεων:

Η παρατακτική σύνδεση επιτρέπει τη δημιουργία απλών και εύληπτων κειμένων, εφόσον οδηγεί -συνήθως- σε μικροπερίοδο λόγο.

Η υποτακτική σύνδεση που γίνεται με τους υποτακτικούς συνδέσμους (ειδικοί, χρονικοί, αιτιολογικοί, υποθετικοί, τελικοί, αποτελεσματικοί, ενδοιαστικοί ή διστακτικοί, εναντιωματικοί/παραχωρητικοί, βουλητικοί), με αναφορικές και ερωτηματικές αντωνυμίες, καθώς και αναφορικά και ερωτηματικά επιρρήματα, μπορεί να διαμορφώσει ένα πιο σύνθετο κείμενο.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το είδος των δευτερευουσών προτάσεων, εφόσον μέσω αυτών γίνεται εμφανής η στάση του γράφοντος απέναντι στο θέμα, π.χ. μια υποθετική πρόταση δηλώνει πως ο γράφων εικάζει, μια ενδοιαστική πρόταση δηλώνει την ανησυχία του γράφοντος, μια αιτιολογική πρόταση δηλώνει την πρόθεσή του να αιτιολογήσει μια άποψη, μια αποτελεσματική πρόταση δηλώνει τα αποτελέσματα που προκύπτουν από μια κατάσταση, κ.λπ. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Παράδειγμα αξιοποίησης υποτακτικής σύνδεσης:

Ο ρυθμός προόδου είναι τόσο γρήγορος, ώστε όσα μαθαίνει κανείς στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο είναι σχεδόν πάντα ξεπερασμένα. Μόνο λίγοι άνθρωποι μπορούν να διατηρήσουν την επαφή τους με τις πιο πρόσφατες προόδους της επιστημονικής γνώσης, και για να το κατορθώσουν πρέπει να αφιερώσουν ολόκληρο το χρόνο τους και να ειδικευτούν σε μία μικρή περιοχή της επιστήμης τους. Οι υπόλοιποι δεν αντιλαμβάνονται το μέγεθος της προόδου που συντελείται και του ενθουσιασμού που προκαλεί.

[Stephen W. Hawking, To χρονικό του χρόνου]

Σχόλιο: Η αξιοποίηση των δευτερευουσών προτάσεων και, άρα, η υποτακτική σύνδεση, καθιστά εφικτή την εναργέστερη ανάδειξη των νοηματικών σχέσεων που διαμορφώνονται μεταξύ των επιμέρους στοιχείων του κειμένου. Η αρχική διαπίστωση, για παράδειγμα, ότι «ο ρυθμός προόδου είναι τόσο γρήγορος», έχει μια δραστική συνέπεια στη ζωή των ανθρώπων, η οποία δηλώνεται με μια αποτελεσματική (συμπερασματική) πρόταση, η οποία εκφράζει ακριβώς το αποτέλεσμα που προκύπτει από το νόημα της κύριας. Όσα, λοιπόν, μαθαίνει κανείς στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, καταλήγουν στη συνέχεια να «είναι σχεδόν πάντα ξεπερασμένα».

Ακολούθως, η διαπίστωση πως «μόνο λίγοι άνθρωποι μπορούν να διατηρήσουν την επαφή τους με τις πιο πρόσφατες προόδους της επιστημονικής γνώσης» συμπληρώνεται από μια τελική και δύο βουλητικές προτάσεις, μέσω των οποίων επισημαίνονται τα όσα αναγκάζονται να κάνουν οι άνθρωποι αυτοί προκειμένου να επιτύχουν τη διατήρηση της επαφής τους με τις πιο πρόσφατες προόδους της επιστήμης (να αφιερώσουν ολόκληρο το χρόνο τους – να ειδικευτούν σε μία μικρή περιοχή της επιστήμης τους).

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

6. Την ονοματοποίηση:

Η διαδικασία μετατροπής ενός ρήματος ή ενός επιθετικού προσδιορισμού σε ουσιαστικό (π.χ. υπολογίζω > υπολογισμός, αλλάζω > αλλαγή, ικανός > ικανότητα, φτωχός > φτωχοποίηση).

Η γραμματική αυτή μετατόπιση δεν αφορά μόνο την παραγωγή, αλλά έχει συνέπειες και στο νόημα, εφόσον οι ονοματοποιημένοι τύποι φέρουν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά τόσο των ρηματικών διαδικασιών ή των ιδιοτήτων από όπου προέρχονται όσο και το αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών ή των ιδιοτήτων. Η ονοματοποίηση χαρακτηρίζει τα επιστημονικά κείμενα και τα «ακαδημαϊκά» είδη λόγου, όπως το δοκίμιο ή οι τεχνικές αναφορές, που επεξεργάζονται αφηρημένες και τεχνικές έννοιες.

Παράδειγμα αξιοποίησης της ονοματοποίησης:

Σε κοινωνίες που παρουσιάζουν μεγάλη κοινωνική διαφοροποίηση των δομών τους, η προσαρμογή των μελών της επικεντρώνεται σε επίπεδο ατόμου και όχι τάξεων. Η διαφοροποίηση των δομών της κοινωνίας σχετίζεται με την επικράτηση των έντυπων μέσων που ξεκινά με την τυπογραφία του Γουτεμβέργιου και επιφέρει την απελευθέρωση των ιδεών από τους δημιουργούς τους και τη μεταφορά αυτών σε χωροχρονικά μεγάλες αποστάσεις. Η κοινωνική γνώση μεταδίδεται στη βάση δευτερογενών (έντυπο υλικό) και τριτογενών μέσων (ραδιόφωνο, τηλεόραση κ.ά.) (Σοφός & Kron 2010), ενώ η διδασκαλία οργανώνεται θεσμικά και διαφοροποιείται σε περισσότερα επίπεδα (π.χ. ηλικιακές τάξεις, γνωστικά αντικείμενα, τύποι σχολείων). Η εκπαίδευση στηρίζεται σε θεωρίες σκόπιμης αγωγής και επιστημονικά μοντέλα αγωγής (Kron 2012). Οι κεντρικές λειτουργίες που έχει η διδασκαλία στα σχολεία, κατά τον Fend (1980), επικεντρώνεται συγκεκριμένα: α) στην πιστοποίηση των προσόντων, β) στην επιλογή των μαθητών για κοινωνικές θέσεις ανάλογα με την απόδοσή τους, γ) στη λειτουργία της ενσωμάτωσης, δηλαδή στη μετάδοση αξιών και κανόνων της κοινωνίας.

[Online εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Σοφός Αλιβίζος – Κώστας Απόστολος – Παράσχου Βασίλειος]

διαφοροποίηση < διαφοροποιώ

προσαρμογή < προσαρμόζω

επικράτηση < επικρατώ

απελευθέρωση < απελευθερώνω (ἀπελευθερῶ)

μεταφορά < μεταφέρω

πιστοποίηση < πιστοποιώ

επιλογή < επιλέγω

απόδοση < αποδίδω

ενσωμάτωση < ενσωματώνω

μετάδοση < μεταδίδω (μεταδίδωμι)

Σχόλιο: Η αξιοποίηση της ονοματοποίησης επιτρέπει, στο πλαίσιο των επιστημονικών κειμένων, την επίτευξη πιο μεστού και περιεκτικού λόγου με τη χρήση λιγότερων ρημάτων. Εφόσον το ουσιαστικό (ονοματοποιημένος τύπος) διατηρεί σημασιολογικά το νόημα της ρηματικής διαδικασίας, ο συγγραφέας μπορεί να αποδώσει τις επιμέρους διαδικασίες χωρίς να χρησιμοποιήσει τα αντίστοιχα ρήματα και, άρα, χωρίς να χρειαστεί να δημιουργήσει επιμέρους προτάσεις για κάθε χωριστή διαδικασία. Κατ’ αυτό τον τρόπο το κείμενο: α) γίνεται πιο πυκνό σε νοηματικό επίπεδο, β) αποκτά πιο επίσημο ύφος -εφόσον αποφεύγεται η απλοποίηση που προκύπτει από τη διαρκή χρήση ρημάτων και τη διαμόρφωση πολλών σύντομων προτάσεων-, γ) αποκτά αντικειμενικότητα, και δ) καθίσταται εφικτή η ουσιαστικότερη προσέγγιση αφηρημένων/επιστημονικών/τεχνολογικών εννοιών και διαδικασιών.

Στο συγκεκριμένο κείμενο, για παράδειγμα, η παρουσίαση των λειτουργιών που επιτελεί η διδασκαλία καταγράφονται με ονοματοποιημένους τύπους, ώστε να μη χρειάζεται κάθε φορά να δηλώνονται υποκείμενα ή ποιητικά αίτια, όπως θα συνέβαινε αν είχαν χρησιμοποιηθεί ρηματικοί τύποι. Έτσι, ο συγγραφέας αποδίδει συνοπτικά την κάθε λειτουργία (π.χ. «στην πιστοποίηση των προσόντων»), αποφεύγοντας τη διαμόρφωση ρηματικών προτάσεων (π.χ. «οι εκπαιδευτικοί πιστοποιούν τα προσόντα των μαθητών» ή «τα προσόντα των μαθητών πιστοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς»). Αξίζει να προσεχθεί πως η διατύπωση με τη χρήση ρήματος θα προκαλούσε πιο εύλογα το ερώτημα για το πώς επιτυγχάνεται η κάθε επιμέρους διαδικασία (π.χ. πώς πιστοποιούν οι εκπαιδευτικοί τα προσόντα των μαθητών), ενώ με τη χρήση του ονοματοποιημένου τύπου η όλη λειτουργία καταγράφεται ως κάτι το δεδομένο.

Πρόσθετες πληροφορίες για την ονοματοποίηση

Σε γενικές γραμμές, το παράγωγο όνομα διατηρεί τα συντακτικά χαρακτηριστικά του στοιχείου που αποτελεί τη βάση της παραγωγής. Στην περίπτωση της παραγωγής από ρήμα, τα ορίσματα του ρήματος χρησιμοποιούνται ως συμπληρώματα του ονόματος. Το όνομα που παράγεται από ένα αμετάβατο ρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με γενική που δηλώνει τον μετέχοντα ο οποίος έχει λειτουργία υποκειμένου του ρήματος:

το σπίτι κατέρρευσε = η κατάρρευση του σπιτιού

Το όνομα που παράγεται από ένα μεταβατικό ρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με γενική που δηλώνει τον μετέχοντα που έχει λειτουργία αντικειμένου του ρήματος και με έναν εμπρόθετο προσδιορισμό που δηλώνει τον μετέχοντα ο οποίος έχει λειτουργία υποκειμένου του ρήματος:

ο μεσίτης πούλησε το σπίτι – η πώληση του σπιτιού από τον μεσίτη

Προτασιακά συμπληρώματα του ρήματος μπορούν να χρησιμοποιηθούν και με το αντίστοιχο όνομα:

επιθυμεί να αποχωρήσει – η επιθυμία του να αποχωρήσει

Προθετικά σύνολα με λειτουργία προσδιορισμού ή συμπληρώματος του ρήματος εμφανίζονται με την ίδια μορφή και κατά την ονοματοποιημένη χρήση:

έρχεται στην πατρίδα – ο ερχομός στην πατρίδα

Επιρρήματα που προσδιορίζουν το ρήμα αντιστοιχούν σε επίθετα που προσδιορίζουν το όνομα:

οδηγεί γρήγορα – η γρήγορη οδήγηση

Τα ορίσματα και οι προσδιορισμοί του ρήματος μπορούν λοιπόν να χρησιμοποιηθούν και με το παράγωγο όνομα. Φυσικά τα παρεπόμενα του ρήματος, όπως ο χρόνος, η τροπικότητα και το ποιόν της ενέργειας, δεν διακρίνονται κατά την ονοματοποίηση.

Κατά την παραγωγή με επιθετική βάση, το όνομα διατηρεί τα συμπληρώματα και τους προσδιορισμούς του επιθέτου. Προθετικά σύνολα με λειτουργία προσδιορισμού ή συμπληρώματος του επιθέτου εμφανίζονται με την ίδια μορφή και με το αντίστοιχο όνομα. Επιρρήματα που προσδιορίζουν το επίθετο αντιστοιχούν σε επίθετα που προσδιορίζουν το όνομα.

ανεξάρτητος από την παράταξη – ανεξαρτησία από την παράταξη

απόλυτα αθώος – η απόλυτη αθωότητα

Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης, Γ. Μπαμπινιώτης, Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα

7. Τη χρήση ενεργητικής και παθητικής σύνταξης.

Με την ενεργητική σύνταξη δίνεται έμφαση στο πρόσωπο (ή το πράγμα) που δρα, και το γραμματικό υποκείμενο της πρότασης στη σύνταξη αυτή συμπίπτει με το λογικό υποκείμενο (ο ήλιος θερμαίνει τη γη), ενώ με την παθητική σύνταξη τονίζεται κυρίως το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου (η γη θερμαίνεται), και το λογικό υποκείμενο σ’ αυτό δηλώνεται έμμεσα, δηλαδή με τον προσδιορισμό του ποιητικού αιτίου (από τον ήλιο).

Με την παθητική σύνταξη: αποκτά ποικιλία η πλοκή του λόγου· μεταβάλλεται σε υποκείμενο η έννοια που συνήθως παριστάνεται ως αντικείμενο, εφόσον αυτή κρίνεται το κύριο στοιχείο της πρότασης· δεν ονομάζεται ρητά το υποκείμενο, όσες φορές κανείς δεν θέλει ή δεν μπορεί να το ονομάσει, όπως συμβαίνει αυτό πολλές φορές με τα απρόσωπα ρήματα (χιονίζει, αστράφτει, βρέχει κτλ.) που δηλώνουν απλώς το συμβάν χωρίς να το συσχετίζουν με το υποκείμενο.

Παράδειγμα αξιοποίησης παθητικής σύνταξης:

Είναι σημαντικό κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής παρέμβασης να αξιοποιούνται δραστηριότητες πρακτικής εξάσκησης, προκειμένου να βοηθήσουν τους εκπαιδευομένους να επεξεργαστούν το εκπαιδευτικό περιεχόμενο.

Με αυτό ως δεδομένο, ο εκπαιδευτής/σχεδιαστής πρέπει να λάβει αποφάσεις για τα παρακάτω ζητήματα:

1. Θα χρησιμοποιηθούν δραστηριότητες αξιολόγησηςγια την αξιολόγηση των εισαγωγικών δεξιοτήτων στην παρέμβαση ή όχι, και εάν χρησιμοποιηθούν, πότε θα δοθούν στους εκπαιδευόμενους και σε ποια μορφή.
2. Θα χρησιμοποιηθεί κάποια αξιολογητική δραστηριότηταπριν από την εκπαιδευτική παρέμβαση, ώστε να εντοπιστεί το επίπεδο γνώσεων των εκπαιδευομένων στο υπό διδασκαλία περιεχόμενο ή όχι και πότε θα δοθεί στους εκπαιδευόμενους.
3. Πότε, ποιες καιμε ποιον τρόπο θα διεξαχθούν οι αξιολογητικές δραστηριότητεςμετά το πέρας της εκπαιδευτικής παρέμβασης.

[Online εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Σοφός Αλιβίζος – Κώστας Απόστολος – Παράσχου Βασίλειος]

Σχόλιο: Όπως συμβαίνει και με την ονοματοποίηση, έτσι και με τη χρήση της παθητικής σύνταξης ο συγγραφέας αποφεύγει να αναφερθεί στο πρόσωπο που δρα, στρέφοντας την προσοχή του αναγνώστη στην ενέργεια ή στο αποτέλεσμά της. Στο συγκεκριμένο κείμενο, για παράδειγμα, οι συγγραφείς επιλέγουν την παθητική σύνταξη προκειμένου να δίνεται έμφαση στις επιδιωκόμενες ενέργειες που πλαισιώνουν την εκπαιδευτική διαδικασία, κι όχι στον εκπαιδευτή που επιτελεί τις ενέργειες αυτές. Κατ’ αυτό τον τρόπο η προσοχή στρέφεται στις δραστηριότητες αξιολόγησης, που λαμβάνουν τώρα θέση υποκειμένου και αποκτούν κεντρικότερο ρόλο. Συνάμα, με την παθητική σύνταξη ενισχύεται η αντικειμενικότητα του κειμένου και ο επιστημονικός του χαρακτήρας. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

8. Τη χρήση ευθέος και πλαγίου λόγου:

Η αξιοποίηση του ευθέος λόγου στα μη λογοτεχνικά κείμενα αποσκοπεί αφενός στο να ενισχύσει την παραστατικότητα του κειμένου και αφετέρου στο να καταστήσει σαφές πως πρόκειται για αυτούσια παράθεση των λόγων ενός άλλου προσώπου, χωρίς παρεμβάσεις του γράφοντος. Ο ευθύς λόγος υποδηλώνει, άρα, μεγαλύτερο βαθμό εγκυρότητας σε οτιδήποτε σχετίζεται με τη μεταφορά και χρήση λόγων που ανήκουν σε άλλο πρόσωπο.

Ο πλάγιος λόγος διασφαλίζει τη ροή του κειμένου, επιτρέποντας στον γράφοντα να διατηρεί την ομοιομορφία του ύφους και τον τρόπο με τον οποίο θα ενταχθούν στο κείμενό του τα όσα είπε κάποιο άλλο πρόσωπο. Ακριβώς, ωστόσο, επειδή πρόκειται για μεταφορά λόγων στην οποία είναι εμφανής η παρέμβαση εκείνου που τα μεταφέρει, μειώνεται η αίσθηση εγκυρότητας, εφόσον δεν είναι πάντοτε σαφές κατά πόσο τα λόγια αυτά έχουν μεταφερθεί αυτούσια, στο σύνολό τους και με το ύφος ή την αρχική πρόθεση εκείνου στον οποίο ανήκουν.

Παράδειγμα αξιοποίησης ευθέος λόγου σε μη λογοτεχνικό κείμενο:

Εκτός από την πολυσυζητημένη επίδρασή τους στις εκλογές, ένα άλλο ερώτημα αφορά στο πόσο οι ψευδείς ειδήσεις θα μπορούσαν να υποβαθμίσουν το ενδιαφέρον του κοινού για έγκυρη πληροφόρηση. «Νομίζω ότι οι ψευδείς ειδήσεις υποβαθμίζουν το ενδιαφέρον που έχουν οι άνθρωποι για τη τρέχουσα επικαιρότητα. Η αλήθεια είναι ελκυστική από μόνη της όμως και θέλω να πιστεύω ότι πολλοί θα συνεχίζουν πάντα να την αναζητούν και να τη μοιράζονται», λέει η Ελένη Κουναλάκη, πρώην πρέσβειρα των ΗΠΑ στην Ουγγαρία της κυβέρνησης Ομπάμα. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

[Σκαράκη, Α. (2017). «Fake News, αυτή η μάστιγα! Τι λένε στη HuffPost Αμερικανοί και Ευρωπαίοι δημοσιογράφοι για τη μάχη ενάντια στις ψευδείς ειδήσεις».]

9. Τη χρήση επιρρημάτων και επιθέτων, καθώς ενδέχεται να φανερώνουν το βαθμό βεβαιότητας του γράφοντος ή το αν έχει θετική ή αρνητική στάση απέναντι στο ζήτημα που διερευνά, π.χ. επιρρήματα που δηλώνουν μεγάλο βαθμό βεβαιότητας (απολύτως, σίγουρα, ολότελα, ολοκληρωτικά) ή δισταγμό, αβεβαιότητα, απορία (ίσως, πιθανώς, άραγε), όπως και επιρρήματα που φανερώνουν την άποψη του γράφοντος (καλώς, κακώς, ευτυχώς, δυστυχώς, ατυχώς κ.ά.). Κατά τον ίδιο τρόπο αξιοποιούνται και τα επίθετα, τα οποία ενδέχεται να «σχολιάζουν» με θετικό τρόπο ορισμένες πτυχές του ζητήματος ή με αρνητικό.

Παράδειγμα αξιοποίησης επιρρημάτων και επιθέτων:

Η Ενωμένη Ευρώπη θα αποτελέσει, όπως είπα, μέγα σταθμό στην παγκόσμια ιστορία της ειρήνης, της ελευθερίας και του πνεύματος. Το ανθρώπινο δυναμικό της και η πολιτιστική της κληρονομιά εγγυώνται γι’ αυτό.

Πριν απ’ όλα η Ευρωπαϊκή Ένωση θα σταθεί αποφασιστικός παράγοντας ειρήνης στον κόσμο. Γιατί με το κύρος και την δύναμή της θα επηρεάζει αποφασιστικά τις διεθνείς εξελίξεις, αρχής γενομένης από τον χώρο τον δικό της.

[Ομιλία Κων/νου Καραμανλή]

Σχόλιο: Η εμπιστοσύνη του ομιλητή στην αξία της Ευρωπαϊκής Ένωσης γίνεται εμφανής σε λεκτικό επίπεδο με ποικίλους τρόπους, μεταξύ των οποίων είναι κι η χρήση των κατάλληλων επιθέτων και επιρρημάτων. Ειδικότερα, διαπιστώνουμε πως χαρακτηρίζει την Ένωση αυτή: «μέγα σταθμό στην παγκόσμια ιστορία της ειρήνης», γεγονός που φανερώνει την πρόθεσή του να τονιστεί εμφατικά η συμβολή της στη διασφάλιση της ειρήνης. Ως προς αυτό, άλλωστε, επισημαίνει πως η Ένωση θα αποτελέσει «αποφασιστικό» παράγοντα και πως θα επηρεάζει «αποφασιστικά» τις διεθνείς εξελίξεις. Η χρήση της λέξης αυτής -τόσο ως επίθετο όσο και ως επίρρημα- είναι ενδεικτική της βεβαιότητας που έχει ο ομιλητής πως η Ευρωπαϊκή Ένωση θα επιτελέσει ουσιαστικό ρόλο στη διατήρηση της ειρήνης στον ευρωπαϊκό αλλά και στο διεθνή χώρο.

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

10. 10.Χρήση προσωπικής και απρόσωπης σύνταξης

Η αξιοποίηση προσωπικής σύνταξης και κατ’ επέκταση η δήλωση υποκειμένου προσδίδει -κατά περίπτωση- μια πιο προσωποποιημένη διάσταση στο νόημα του κειμένου, εφόσον το πρόσωπο που ενεργεί ή οφείλει να ενεργήσει δηλώνεται ή εννοείται εύκολα. Η αξιοποίηση, αντιθέτως, της απρόσωπης σύνταξης (πρέπει + δευτερεύουσα πρόταση, είναι αναγκαίο/απαραίτητο/σημαντικό + δευτερεύουσα πρόταση κ.ά.) απομακρύνει την έμφαση από το δρών πρόσωπο και τη μεταφέρει στη ζητούμενη δράση. Καθιστά, έτσι, πιο απρόσωπο και, άρα, πιο αντικειμενικό, ουδέτερο και επιστημονικό το ύφος του κειμένου.

Μέσω της απρόσωπης σύνταξης, μάλιστα, είναι εφικτή η δήλωση της δράσης -επίδρασης/αντικτύπου- αφηρημένων εννοιών και καταστάσεων, γεγονός που διευρύνει την περαιτέρω αποδέσμευση από τη δήλωση δρώντων προσώπων και, άρα, το πέρασμα σε μια πιο απρόσωπη προσέγγιση του υπό διερεύνηση θέματος.

Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα

Παράδειγμα αξιοποίησης απρόσωπης σύνταξης

«Γίνεται φανερή, λοιπόν, η υπεραντιπροσώπευση του ναρκισσισμού στα κοινωνικά δίκτυα τα οποία χαρακτηρίζονται παράλληλα –και κυρίως το Facebook– από την επικυριαρχία της «Φωτογραφίας του Προφίλ» (Profile Picture), μιας κατεξοχήν φωτογραφίας εαυτού, η οποία αποτελεί ναρκισσιστική προμετωπίδα αυτοαντανάκλασης στην ψηφιακή λίμνη της σύγχρονης μυθολογίας των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης.»

[Λιάπης, Χ. (13.02.2016). «Τα κοινωνικά δίκτυα θρέφουν τον ναρκισσισμό των χρηστών».]

Σχόλιο: Ο γράφων επιλέγει τη χρήση απρόσωπης σύνταξης (γίνεται φανερή + αφηρημένο ουσιαστικό), καθώς επιχειρεί να δώσει έμφαση στην κατάσταση που έχει διαμορφωθεί και όχι στα πρόσωπα που την έχουν προκαλέσει. Η επιλογή αυτή καθιστά το κείμενο πιο επίσημο και ενισχύει την επιστημονική του διάσταση. Πρόθεση του γράφοντος, άλλωστε, δεν είναι να κρίνει ή να επικρίνει συγκεκριμένα πρόσωπα, αλλά να παρουσιάσει με αποστασιοποίηση και αντικειμενικότητα μια υπάρχουσα προβληματική κατάσταση.

Σημείωση: Όλες οι γλωσσικές επιλογές συνδέονται λειτουργικά με το νόημα και το ύφος του κειμένου. Γλωσσικές επιλογές – εκφραστικά μέσα